تحلیلگران می‌گویند که ساده‌ترین راه بازگشت به برجام این خواهد بود که هر دو طرف گام‌هایی
بردارند و مانند چهار سال پیش به معامله برگردند. اما تا زمانی که این اتفاق نیفتد همچنان تحریم‌ها
مانع از بازیابی بازارهای از دست رفته خواهد شد و به این ترتیب مسیر رفع تحریم‌های نفتی طولانی‌تر
از تصورها خواهد بود. اما ایران در صورت احیای برجام به‌دنبال کدام بازارها و مشتری‌هاست؟ بدون
شک بازارهای جدید جذاب خواهد بود اما با توجه به کمیابی و سخت بودن تصاحب بازارهای جدید،
احتمالاً ابتدا ایران به سراغ بازارها و مشتری‌های قدیمی و سنتی خود می‌رود.
چین، مشتری ثابت نفت ایران
داده‌های حاصل از ردیابی نفتکش‌ها که توسط بلومبرگ نظارت می‌شود، نشان می‌دهد که در
میان مشتریان نفت ایران، پالایشگاه‌های چین ازجمله مشتریان همیشگی ایران بوده‌اند؛ چه در
دوره برجام و چه در دوره تحریم، این کشور همواره حجم خریدی از ایران داشته است. هرچند که
این ارقام کاهشی بوده اما متوقف نشده است. البته در این تداوم خرید ۲ مسأله اصلی مطرح
می‌شود؛ یکی اینکه اگر جنگ تجاری امریکا و چین متوقف شود و امریکا به برجام بازنگشته باشد،
آیا بازهم چین به خرید نفت ایران ادامه می‌دهد یا خیر؟ دوم، مسأله پرداخت‌ها به ایران است که
آیا ایران اکنون به درآمدهای نفتی خود در چین دسترسی دارد؟ که البته در خصوص مسأله دوم،
موضوع پیوستن ایران به اف‌ای‌تی‌اف در کنار لغو تحریم‌های بانکی اهمیت دارد.
با این حال تحلیلگران بلومبرگ می‌گویند که چین یکی از مشتاق‌ترین خریداران برای لغو تحریم‌ها
و خرید بی‌دردسر نفت ایران است. چرا که هم گزینه‌های جایگزین برای این کشور گران‌تر تمام
می‌شود و هم به‌دنبال جبران کاهش تولید و عرضه ماه فوریه عربستان با نفت ایران است.
عربستان وعده کاهش داوطلبانه یک میلیون بشکه‌ای تولید نفت در ماه فوریه را داده و این
کاهش تولید بخشی از بازار تصاحب شده ایران توسط عربستان را آزاد می‌کند. البته عراق
و روسیه نیز از دیگر کشورهایی هستند که در نبود ایران صادرات نفت خود را به کشورهای
مقصد نفت ایران افزایش داده‌اند.
بلومبرگ به این موضوع نیز اشاره می‌کند که هنوز در انبارهای چین ۳۰ میلیون بشکه نفت
ایران ذخیره شده و اگر تحریم‌ها لغو نشود، نمی‌توان انتظار داشت که حجم خرید نفت چین از
ایران در ماه‌های آتی صعودی باشد. در حال حاضر هم میزان واردات نفت چین از ایران به‌رقم
میانگین ۲۰۰ هزار الی ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است؛ در شرایطی که پیش از تحریم‌ها
این رقم میانگین ۷۰۰ هزار بشکه در روز بود. خریدار دیگری که داده‌های بلومبرگ نشان می‌دهد،
گهگاهی به خرید نفت از ایران حتی در دوره تحریم‌ها پرداخته اما رقم آن اندک بوده، سوریه است.
بازارهای گمشده ایران در دوران تحریم
اما برخلاف چین، بسیاری از مشتریان نفت ایران از ترس تحریم‌های امریکا و به‌خطر افتادن امنیت
تأمین انرژی کشورهای هدف، مراودات خود را با ایران متوقف یا محدود کردند. برخی هم خرید
نفت را در بازارهای خاکستری با حداقل حجم ادامه دادند. در این مدت سهم نفت ایران در بازارهای
اروپا که برجام آن را احیا کرده بود، بسیار محدود و نزدیک به صفر شد. بزرگترین خریداران اروپایی
نفت ایران ترکیه، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و یونان بودند. این کشورها حدود ۸۰۰ هزار تا ۹۰۰ هزار
بشکه در روز از ایران نفت می‌خریدند و با خروج امریکا از برجام از اواسط سال ۲۰۱۹ خرید نفت از
ایران را متوقف کردند.
دومین خریداران نفت ایران که با بازگشت تحریم‌ها، از ایران نفت نخریدند یا خریدهای تک‌محموله‌ای
و کوچک داشتند، مشتریان سنتی نفت ایران در آسیا یعنی کره جنوبی، هند و ژاپن بودند. این
کشورها هم در دوره برجام حتی میانگین خرید ماهانه در رقمی حدود ۱.۳ میلیون بشکه انجام داده
بودند اما از اواسط ۲۰۱۹ این خریدها را متوقف کردند و عملاً بازار ایران در این کشورها به تولیدکنندگان
دیگر واگذار شد. حتی امریکا یکی از تأمین کنندگان جایگزین انرژی در این کشورها بود. برای مثال،
امریکا نفت سبک خود را جایگزین میعانات گازی ایران در کره جنوبی کرد.
حالا، تصور اینکه پالایشگران در اروپا، ژاپن، کره جنوبی یا هند آشکارا نفت ایران را خریداری کنند،
بدون شکل‌گیری توافق با امریکا دشوار است. اما اگر طرفین به نقطه قابل قبولی در مذاکرات برسند،
این کشورها با توجه به برتری نفت ایران برای پالایشگاه‌هایشان که برخی نیز با مختصات نفت ایران
طراحی شده است، دوباره تمایل به خرید نفت از ایران دارند.
ایران آماده افزایش صادرات نفت است
بسیاری از تحلیلگران سیاسی و اقتصادی می‌گویند که اگر اتفاق مثبتی در روابط ایران و امریکا
رخ دهد، احتمالاً تاریخ آن نیمه دوم ۲۰۲۱ خواهد بود. با این حال صنعت نفت ایران این آمادگی را
دارد که هر لحظه تحریم‌ها برداشته شود و مشتریان درخواست بدهند دوباره صادرات نفت را افزایش
دهد. برخی از منابع خبری میزان صادرات کنونی نفت کشور را حدود یک الی ۱.۵ میلیون بشکه در
روز تخمین می‌زنند که البته از سوی وزارت نفت تأیید نشده است. پیش از خروج امریکا از برجام
حجم صادرات نفت ایران به ۲.۷ و حتی ۳ میلیون بشکه در روز طی برخی از ماه‌ها رسیده بود. حالا
ایران برای میانگین ۲.۳ میلیون بشکه در روز صادرات نفت آماده می‌شود که رقم پایداری است. در
این رابطه، احمد محمدی، مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب نیز در روزهای اخیر از
آمادگی این شرکت برای توقف کاهش تولید تکلیفی نفت و افزایش تولید به میزان پیش از تحریم
خبر داد. بیش از ۸۰ درصد از ظرفیت تولید نفت در کشور در مناطق نفت‌خیز جنوب است و محمدی
گفته است که آمادگی بازگشت تولید نفت در این شرکت تا آنجاست که در یک روز می‌توان تولید
نفت را به حدود ۹۵ درصد تولید پیش از تحریم‌ها رساند.حالا باید منتظر ماند و دید که آیا روند ب
ازگشت امریکا به برجام با سرعت انجام می‌شود یا موانع متعدد بر سر راه رسیدن به این توافق
مانع از احیای این ظرفیت تولید خواهد شد.
بازار ترکمنستان را از دست دادیم
تحریم‌های امریکا تنها روی صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران تأثیر نداشته و دامنه فشارهای
ناشی از آن دامنگیر خیلی از بازارهای دیگر این صنعت نیز شده است. یکی از آنها نیز، صادرات
تجهیزات و قطعات ساخت ایران در بازارهای هدف است که به خاطر تحریم امکان اخذ استانداردهای
جهانی برای قطعات تولیدی وجود ندارد و نبود این استانداردها بازار را هر روز کوچک‌تر می‌کند.
در این رابطه مجید محمدپور رئیس هیأت مدیره استصنا (انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران)
به «ایران» می‌گوید: بازار ترکمنستان را به خاطر ناتوانی در کسب استانداردهای بین‌المللی و صدور
گواهینامه‌ها از دست دادیم و هر روز نیز بازار صادراتی برای شرکت‌های ایرانی کوچک‌تر می‌شود. او
همچنین به خودتحریمی‌های داخلی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: حالا به‌دنبال تعریف یک استاندارد
منطقه‌ای برای صادرات به بازارهایی نظیر عراق، سوریه، ارمنستان و عمان هستیم. اما اگر تحریم‌ها
برداشته شود و استانداردهای جهانی کسب شود، امکان صادرات گسترده‌تری برای تولیدات فراهم
خواهد شد. البته تنها این مشکل پیش روی صنعتگران داخلی صنعت نفت وجود ندارد. در داخل نیز
مشکلاتی وجود دارد. برای مثال وزارت نفت از تولیدکنندگان تجهیزات و قطعات صنعت نفت کالایی
می‌خواهد که کیفیت اروپایی دارد اما قیمت آن با کالاهای چینی رقابت می‌کند.
محمدپور با اشاره به توان تولید ۸۵ درصدی قطعات و تجهیزات نفتی در ایران ادامه می‌دهد: برای
توانمند‌سازی شرکت‌ها در زمینه تولید قطعات دوار و کاتالیست‌ها و افزایش توان تولید نیز برنامه‌ریزی
شده است و امیدواریم با تسریع در اجرای روش‌هایی مانند قرارداد ساخت بار اول و تضمین خرید،
این توان تقویت شود. با این حال تولیدکنندگان ایرانی تجهیزات صنعت نفت از هرگونه بهبود در روابط
بین‌المللی استقبال می‌کنند و این افزایش توانمندی در صورت بهبود روابط به بازارگشایی ایران در
جهان و ارزآوری برای کشور کمک خواهد کرد.
